Arbëreshët e Siçilisë janë nga Shqipëria, Epiri dhe, nga diasporat e njëpasnjëshme shqiptare, nga Morea (Peloponnese), ata banojnë kryesisht në bregdetin e Siçilisë perëndimore, midis maleve të Sicanisë dhe maleve të Piana degli Albanesi, në provincën e Palermos.
Këto komunitete jetojnë në zona të ndryshme që quhen tradicionalisht Shqipëria e Siçilisë ose Shqipja e Siçilisë, nga të cilat shprehjet që janë akoma në përdorim sot të « kolonive shqiptare të Siçilisë », « komunave shqiptare të Siçilisë », « vendeve shqiptare të Siçilisë » dhe « gjuhës Shqiptare nga Siçilia ”. Në idiomën e tyre Arbëria është emri që përcakton « kombin » e tyre të shpërndarë në ishull dhe në pjesën tjetër të Italisë së Jugut.
Popullata shqiptare e Italisë u vendos në mërgim në këto territore nga shekulli i pesëmbëdhjetë deri në shekullin e tetëmbëdhjetë, pas vdekjes së heroit kombëtar Gjergj Kastriotit Skënderbeut, i cili për më shumë se dy dekada kishte refuzuar Perandorinë Osmane, dhe për t’i shpëtuar sundimit Turko-myslimane që shpejt pushtuan Ballkanin.
Në përgjithësi ata rindërtuan fshatrat e para-ekzistues, në raste të tjera ata ndërtuan tërësisht të reja (p.sh. Piana degli Albanesi). Në Siçili, si në kontinent, arbëreshët mbanin sistemin e tyre politik, fetar, por edhe gjuhësor dhe kulturor, duke patur një pavarësi të caktuar nga territori.
Italiano-shqiptarët, kontinentalë dhe izolues, e përdorin për ta quajtur veten Gjaku i shprishur (Gjaku i derdhur), një term për të përcaktuar vëllazërimin e tyre dhe që i përkisnin një populli të vetëm, atij shqiptar, të shpërndarë në të gjithë botën.
Gjatë shekujve ata kanë arritur të ruajnë dhe zhvillojnë identitetin e tyre shqiptar falë rolit kulturor të ushtruar nga institutet e tyre fetare të ritit bizantin me qendër në Siçili: « Manastiri Basilian » i Mezzojuso (1608), « Oratory » për edukimin e priftërinjve beqarë (1716) dhe i « Collegio di Maria » (1733) për formimin e grave të reja arbëreshe, këto të dyja në Piana degli Albanesi, « Seminari Italo-Shqiptar » i Palermos (1734).
Eparkia e Piana degli Albanesi u caktua zyrtarisht në vitin 1937, për kujdesin e së cilës është popullsia arbëreshe e cila në pjesën më të madhe ruan ritin oriental. Gjatë shekujve, për shkak të presioneve të kishës fqinje katolike dhe arsyeve rreptësisht personale, një pjesë e komunitetit është zhvendosur në ritin Latin (p.sh. Santa Cristina Gela). Sidoqoftë, ka një gjallëri të fortë kulturore në Shqiptarët-Siçili dhe një vendosmëri të vendosur për të mbrojtur trashëgiminë që Etërit e tyre kanë qenë në gjendje të mbrojnë dhe transmetojnë gjatë këtyre pesë shekujve të qëndrueshmërisë në Siçili.
Popullsia shqiptare e Siçilisë, pjesa më e largët nga Shqipëria dhe më tej në jug të vendbanimeve italo-shqiptare ose shqiptare në Itali, përdorin emrin arbëreshë në gjuhën me të cilën njihen, një etnonim që do të thotë shqip , por, ndonjëherë, ata janë thirrur gabimisht nga apelati « Greko-Shqiptar » ose edhe vetëm si « Greke » (kur ngatërrohen me Grekët nga « Latinët » / Romakët për gjuhën Greke të përdorur në Ritin Bizantin ka thënë ose të paktën për të treguar përkatësinë në aspektin fetar të këtyre, Greqisht / Lindor dhe jo Romak / Perëndimor.
Në kontekstin siçilian, mbi bazën e këtij emërimi shpesh nënçmues për të treguar popullin shqiptar, thuhej: Si viri un grecu dhe një lupu, lassa lu lupu dhe tir a lu grecu (Nëse shihni një shqiptar dhe një ujk, le të qëndroni ujku dhe gjuajti shqiptari), përgjigjja e shpejtë e të cilit nga shqiptarët ishte: Derr e litì, mos i vurë ndë shpì se të çajën poçe dhe kuzi (Derri dhe Siçiliani, mos shkoni në shtëpi që ju të prishni enët dhe pignate). Në fakt, italo-shqiptarët i quajnë të huajt dhe familjet nga zona siçiliane litì (Latinisht).
Para pushtimit të Mbretërisë së Shqipërisë nga Perandoria Osmane (1478) e me siguri shekulli i tetëmbëdhjetë, populli shqiptar e identifikoi veten me emrin arbëreshë ose arbërorë, me origjinë nga termi Arbër / Arbëri me të cilin kombi shqiptar u identifikua, dhe u treguan nga Bizantinët me emrin arbanon, aλβανοί ose ‘aλβανῖται në greqisht, shqiptari ose arbanens në Latinisht.
Pas pushtimit turk, pas prishjes së Perandorisë Bizantine dhe Princave shqiptare, shumë shqiptarë, për shkak të lirisë së tyre dhe për t’i shpëtuar sundimit turko-osman, arritën në Itali. Qysh atëherë, në diasporë, ata vazhduan ta identifikojnë veten si arbëreshë, ndryshe nga vëllezërit e Shqipërisë, të cilët morën etnonimin (nga « shqip », ose ata që « flasin, flasin mirë shqip »), megjithëse emërtimi me origjinë nga rrënja arbër ose arben ajo ende mbijeton, sado pak e përdorur, ndër shqiptarët katolikë të veriut.
Komunitetet shqiptare të Siçilisë kanë dy nomenklatura zyrtare: në shqip dhe italisht. Në disa raste ka emra dialektesh jozyrtarë, të përdorura thjesht nga individë jo arbëreshë.
Komunitetet janë pesë, të gjitha në krahinën e Palermos, megjithatë vetëm tre vende e kanë ruajtur gjuhën (Contessa Entellina, Piana degli Albanesi dhe Santa Cristina Gela), ndërsa në dy të tjerët gjuha dhe kultura origjinale është plotësisht e zhdukur, duke u asimiluar kulturalisht nga një rrethues dhe për këtë arsye karakterizohet nga një arbëreshe e theksuar historike dhe kulturore. Në këto bashkësi, sidoqoftë, u mbajt riti bizantin, një element fetar dhe etnik që kujton origjinën shqiptare.
Një komunitet i madh arbëreshë, 15,000 të pagëzuar të regjistruar në Famullinë italo-shqiptare të San Nicolò dei Greci alla Martorana, jeton në qytetin e Palermos. Në pjesën tjetër të botës, pas migrimeve të shekullit të 20-të në vende si Kanada, Shtetet e Bashkuara, Argjentina dhe Brazili, ekzistojnë komunitete të forta që mbajnë gjallë gjuhën shqipe dhe traditat.
Komunitetet e Mezzojuso dhe Palazzo Adriano, në provincën e Palermos, do të konsiderohen një rast i veçantë, pasi, pavarësisht se kanë humbur gjuhën shqipe dhe zakonet e origjinës, ata kanë ruajtur ritin grek-bizantin, kolonën karakteristike – së bashku me gjuhën dhe zakonet – e identitetit shqiptar të diasporës. Në disa raste të njohura, memorja historike është ruajtur.
Me rënien e regjimit komunist në Shqipëri (1990), një bashkësi shqiptare që lulëzon me imigrim shumë të kohëve të fundit bashkëjeton dhe është e integruar mirë në strukturën sociale të komuniteteve siçilian-shqiptare (në Contessa Entellina, Mezzojuso, Santa Cristina Gela, Piana degli Albanesi në veçanti ), me krijimin e një komuniteti arbëreshë i cili mbledh brenda saj një bërthamë të rrënjosur të Shërbimeve.
Midis 1997 dhe 2002 Komuna dhe Eparkia e Piana degli Albanesi mirëpritën dhe ndihmuan shqiptarët e Kosovës të prekur nga lufta. Edhe sot ka transferime të konsiderueshme të familjeve shqiptare nga Shqipëria në komunitetet shqiptare të Siçilisë, raste martesash midis arbëreshës dhe niveleve dhe shndërrimeve në krishterim.
Pas vitit 1468, viti i vdekjes së Gjergj Kastriotit Skënderbeut, filloi humbja e rezistencës shqiptare, e cila kishte luftuar rreptësisht pushtimin otoman. Në mënyrë masive, një migrim i madh solli shumë mërgimtarë shqiptarë për t’u vendosur në Itali, si në Mbretërinë e Napolit, ashtu edhe në Mbretërinë e Siçilisë. Pushtimi i gadishullit Ballkanik nga Turqit Otomanë në shekullin XV, detyroi shumë familje të kërkojnë strehim në brigjet e afërta të Siçilisë dhe Italisë së Jugut.
Pas emigrimeve nga Shqipëria në 1448, 1461, 1468, 1478, 1482, 1491 dhe 1534, që hapën të ashtuquajturin diasporë të popullit shqiptar, një valë të mëtejshme migracioni, nga territoret e banuara nga shqiptarët (ata që quhen sot arvaniti nga Grekët) të zonës veneciane të Morea, ajo kishte pasur midis viteve 1500 dhe 1534 (këtu për tu shpjeguar si arbëreshë e Siçilisë – në veçanti ndaj Contessa Entellina, qëllimi në 1521 i eksodit të afro njëqind familjeve arbërore nga ishulli i Andros tregojnë një përbërës gjenetik që i referohet Greqisë së sotme, pasi është e zakonshme për ato popullsi të gjuhës Greke, por me origjinë arvanitase.
Shumë të punësuar si mercenarë nga Republika e Venedikut, arbëreshët duhej të evakuonin kolonitë Peloponeziane me ndihmën e trupave të Charles V, ende për shkak të pushtimit të vazhdueshëm turk. Charles V vendosi këta ushtarë në jug të Italisë, për të forcuar mbrojtjen e tyre kundër kërcënimit osman. Pasi u vendosën në fshatra të izoluar (që u lejuan atyre të ruanin identitetin dhe kulturën e tyre deri më sot), arbëreshët tradicionalisht u bënë ushtarë të Mbretërisë së Napolit, të Mbretërisë së Sicilisë dhe të Republikës së Venecias, nga luftërat fetare midis të krishterëve dhe muslimanëve deri në pushtimin Napoleonik.
Mërgimtarët shqiptarë, të ardhur nga Lindja e Krishterë, ishin të traditës ortodokse të vendosur nën juridiksionin e Patriarkanës Ekumenike të Kostandinopojës por mirënjohës për papatin, pasi po ktheheshin nga Këshilli i Firences, i cili ribashkoi të dy Kishat e Lindjes dhe perëndimit. Për ca kohë pas mbërritjes së tyre, shqiptarët iu besuan mitropolitit të Agrigento-s, të caktuar nga Kryepeshkopi i Ohrit, me pëlqimin e Papës.
Pas Këshillit të Trentit komunitetet shqiptare u vendosën nën juridiksionin e peshkopëve Latinë të vendit, duke përcaktuar kështu, një varfërim progresiv i traditës bizantine. Në këto vite, shumë vende shqiptare u detyruan të braktisin ritin bizantin. Sot shqiptarët e Italisë, arbëreshët, ruajnë traditën, strukturën dhe liturgjinë ortodokse, por ato janë në komunikim me Papën. Gjuha e përdorur në liturgji është greqishtja, e përdorur kryesisht në rastet më solemne (që rrjedhin nga tradita e lashtë e shërbimeve praktike , deri në shekullin e pesëmbëdhjetë, sipas të cilit për në lindje gjuha e përgjithshme për të gjithë popujt ishte greqishtja dhe për perëndimin latinishtja), dhe shqipja, e përdorur zakonisht në bashkësitë ku flitet ende gjuha.
Vala migratore nga Siçilia në Amerikë midis viteve 1900 dhe 1910 pothuajse ka përgjysmuar popullsinë e vendeve arbëresh dhe e vendosi popullsinë në rrezik të zhdukjes kulturore, pavarësisht rivlerësimit të fundit.
Gjuha shqipe e folur për bashkësitë shqiptare në Siçili është toskë variant shqiptar që flitet në Shqipërinë qendrore të jugut. Gjuha e pakicës arbëreshe ka pësuar gjithnjë e më shumë, për shkak të mediave të reja, ndikimit të italishtes, dhe sot ekziston gjithnjë rreziku i vazhdueshëm i zhdukjes së tij gjuhësore, veçanërisht në komunën e Contessa Entellina.
Shqipja e folur në Siçili është e zakonshme për gjuhën e folur nga shqiptarët e tjerë në Itali (Abruzzo, Basilicata, Calabria, Campania, Molise, Puglia), dhe një shqiptar nga Siçilia arrin të komunikojë pa probleme të mëdha me një tjetër nga një rajon tjetër, por jo nuk ekziston një gjuhë letërare arbëreshe e përbashkët, për të cilën të apelohet. Për shembull, nëse dy italo-shqiptarë takohen, një nga Siçilia dhe një nga Molise, në këtë rast secili prej tyre do të përdorë fjalimin e vet. Nuk është më e rrallë sot të përdoret standardi shqiptar i folur në Shqipëri dhe në trojet shqiptare të Ballkanit, siç janë Kosova, Maqedonia, Greqia, Mali i Zi, etj., Pasi studiuesit dhe gjuhëtarët kishin përdorur për të zëvendësuar fjalët joekzistuese në shqipen e lashtë në shekujt e mëparshëm.
Duke u nisur nga dekadat e para të periudhës së dytë të pasluftës, me të njëjtin përshpejtim të italianizimit të Siçilisë, gjuha e bashkësive siçiliano-shqiptare u kërcënua seriozisht nga një proçes i vazhdueshëm i asimilimit dhe një kalim progresiv në diglossia italo-arbëreshë me arbëreshë në një pozicion gjithnjë e më të nënshtruar. Për më tepër, presionet e forta standardizuese të vazhdueshme të ushtruara nga globalizimi përmes sistemeve të reja të komunikimit teknologjik janë bërë edhe më agresive me rreziqe shtesë për mbijetesën e veçantive kulturore dhe gjuhësore të komunitetit arbëreshë të Siçilisë.
Prandaj, nevoja dhe indivizueshmëria e një beteje kulturore që është gjithnjë e më e kërkuar dhe e vazhdueshme. Një betejë filloi në 1950 me prezantimin e projekt-ligjit të parë për mësimin e gjuhës arbëreshe në shkollën fillore në komunat arbëreshë të Siçilisë.
Shqiptarët në Itali u njohën nga Shteti Italian si një pakicë gjuhësore etnike më 15. 12. 1999, bazuar në ligjin kornizë nr. 482.
Vetëm kohët e fundit ka marrë njohje juridike në nivelin evropian, kombëtar dhe rajonal si një pakicë gjuhësore, me mundësinë e mësimit të gjuhës së vet shqipe në shkollat ​​fillore dhe të mesme, përveç përdorimit të saj zyrtar në vendet e administratës publike, biblioteka, banka, etj. etj
Administrata komunale e Piana degli Albanesi ka përdorur shenja rrugore dhe dokumente zyrtare në shqip për dekada, së bashku me italishten. Gjuha shqipe në këtë komunë njihet plotësisht dhe përdoret si gjuhë zyrtare brenda administratave lokale dhe shkollave të detyrueshme, dhe historikisht përdoret si gjuhë kryesore nga institucionet fetare.
Gjuha shqipe përdoret gjerësisht në komunitetet e Piana degli Albanesi dhe Contessa Entellina edhe në radio private (p.sh. Radio Hora, Radio Jona, Radio Kundisa) dhe në disa revista dhe revista periodike (p.sh. Fiala dhe t’In Zoti, Lajmtari i Arbëreshvet , Jeta Arbreshe, Mondo Albanese, Biblos, Mirë Ditë).
Qysh në fillim arbëreshët e Siçilisë i dhanë vërtetësi besnikërisë Selisë Apostolike, e cila sidoqoftë kishte probleme me komunitetet e tjera të ritit bizantin. Këto marrëdhënie të tensionuara me komunitetet e riteve bizantine i dhanë mundësinë Papës Klementi VIII të aprovonte një udhëzim që kufizonte rëndë veprimtarinë fetare të italo-shqiptarëve (31 maj 1595). Masat u konfirmuan nga Papa Benedikti XIV me demin Etsi pastoralis të 26 maj 1742.
Ndërkohë në vitin 1734 u krijua Seminari Greko-Shqiptar në Palermo, i cili dha mundësinë për të trajnuar një klerikë në vazhdën e traditës Lindore, por në të njëjtën kohë besnik ndaj hierarkisë siçiliane. Kjo punë pajtimi u dëshirua fort nga At Giorgio Guzzetta.
Më 26 tetor 1937, bolla Apostolik Sedes i Papës Pius XI shënuan ngritjen e Eparkisë së Piana dei Greci, me juridiksion mbi besimtarët e ritit bizantin të Siçilisë. Më 25 Tetor 1941 eparkia mori emrin e saj të tanishëm. Eparkia e Piana degli Albanesi është një vend i Kishës Katolike Italo-Shqiptare Lindore që i nënshtrohet menjëherë Selisë së Shenjtë dhe i përket rajonit kishtar të Siçilisë. Eparkia iu besua administratës apostolike të kryepeshkopëve të Palermos, nën ndihmën e një kabineti ndihmës të brendshëm, deri në vitin 1967, vit në të cilin u zgjodh zyrtarisht eparka e parë.
Eparkia e Piana degli Albanesi përfshin bashkitë me origjinë shqiptare: Piana degli Albanesi, Contessa Entellina, Mezzojuso, Palazzo Adriano, Santa Cristina Gela, plus famullinë e San Nicolò dei Greci në Martorana në Palermo.
fatmirësisht arbëreshët të emigruar që pesë shekuj më parë ruajnë traditën, kulturën dhe simbolet arbërore të cilët identifikohen kudo që shkojnë se janë Arbëresh, Shqiptarë.

Nga: Leon Molla
MEDIA INDEPENDENT